Ayntab’tan Konstantinopolis’e: Kentlerin Unutulan İsimleri

Anadolu toprakları, tarih boyunca farklı uygarlıklara ev sahipliği yaparken kent isimleri de bu değişimden payını aldı. Antik Çağ’dan Roma’ya, Bizans’tan Osmanlı’ya kadar uzanan süreçte bugün bildiğimiz şehirlerin büyük bölümü farklı adlarla anıldı. Kullanılan her isim, dönemin siyasi ve kültürel izlerini taşıdı.

Gaziantep’in eski adı neydi?

Gaziantep, tarih boyunca farklı medeniyetlerin egemenliğinde kalırken Aintab adıyla anıldı; bu isim Roma, İslam ve Osmanlı dönemlerinde kullanıldı ve kentin tarihsel kimliğinin temelini oluşturdu.

Ayıntap ismi nereden geliyor?

Bugünkü Gaziantep’in eski adı olan Ayıntap, tarih boyunca farklı yazım ve söyleyişlerle kullanıldı. Resmî kayıtlarda Ayıntap ve Aynitap şeklinde yer alan isim, halk arasında ise daha çok Antep ve Entap olarak telaffuz edildi. Kentin adıyla ilgili bilgiler, hem tarihsel kaynaklara hem de halk arasında aktarılan rivayetlere dayanıyor.

Gaziantep’in yetiştirdiği önemli ilim adamlarından tarihçi Bedrüddin Ayni, kentin en eski ve asıl adının “Kala-ı Füsus” olduğunu ifade eder. Bu ad “yüzük kalesi” anlamına gelirken, şehrin geçmişte güçlü bir savunma merkezi olduğunu ortaya koyuyor.

Ayıntap adına ilişkin bir diğer rivayet, halk anlatımlarına dayanıyor. Buna göre bölgede geçmişte Ayni adlı zalim bir yönetici bulunuyordu. Yaptığı zulümlerden pişman olup tövbe eden bu kişi için halk arasında “Ayni tövbe etti” ifadesi kullanılmaya başlandı. Zamanla bu söylemin Ayıntap adına dönüştüğü aktarılıyor.

Bir başka yaygın görüş ise ismin coğrafi özelliklerden kaynaklandığı yönünde. Bu rivayete göre “Ayın” kelimesi pınar, kaynak ve suyun gözü anlamına gelirken; “Tap” kelimesi parlak, güzel, güç ve takat anlamlarını taşıyor. Bu birleşimle Ayıntap, “güzel pınar”, “güzel kaynak” ya da “suyu bol yer” anlamına geliyor. Şehrin tarih boyunca su kaynakları açısından zengin olması bu yorumu destekliyor.

Ayıntap adına ilişkin bir diğer anlatımda ise kentin eski adının Hantap olduğu belirtiliyor. Burada “Tap” kelimesi güç, takat ve arazi anlamında kullanılırken, Hantap ifadesi “han toprağı” anlamına geliyor. Zamanla bu adın Antap ve ardından Antep şeklinde değiştiği ifade ediliyor. “Tap” ve “tapkır” kelimelerinin Gaziantep kırsalında hâlen kullanılmaya devam etmesi bu görüşü güçlendiren unsurlar arasında yer alıyor.

Kurtuluş Savaşı sırasında halkın gösterdiği büyük direniş ve fedakârlıkların ardından kentin adı resmî olarak değişti. Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 8 Şubat 1921 tarihinde alınan kararla Ayıntap’a “Gazi” unvanı verildi. Kanuni düzenlemede yer alan ifadeyle, “Ayıntap livası merkezi olan Ayıntap kasabasının namı Gaziayıntap’a tahvil olunmuştur.” Bu kararla birlikte Antep, bugünkü adıyla Gaziantep olarak tarihteki yerini aldı.

İsmi hiç değişmeyen tek şehir: Kilis

Türkiye’deki şehirlerin neredeyse tamamı tarih boyunca farklı adlarla anılırken, Kilis bu yönüyle istisna oluşturuyor. Tarihi kaynaklara göre Kilis, yüzyıllar boyunca aynı isimle anılan ve adını koruyabilen nadir kentlerden biri olarak dikkat çekiyor.

Antik ve Roma döneminden kalan kent adları

Türkiye’de birçok şehir, Antik Yunan ve Roma dönemlerinde bugünkü isimlerinden tamamen farklı adlarla kayıtlara geçti. Adana Adanos, Adıyaman Perre, Amasya Amaseia, Ankara Ankyra, Antalya Attaleia, Aydın Tralleis, Balıkesir Kyzikos, Bolu Bithynium ve Bursa Prusa adlarıyla anıldı. Denizli Laodikeia, Diyarbakır Amida, Edirne Hadrianopolis, İzmir Smyrna, Kayseri Caesarea ve Konya Ikonion isimleriyle bilinirken; Samsun Amisos, Trabzon Trapezus, Şanlıurfa Edessa, Sivas Sebasteia ve Sinop ise Sinope adıyla tarih sahnesinde yer aldı.

Bizans ve Orta Çağ etkisiyle değişen isimler

Bazı kentlerin isimleri Bizans ve Orta Çağ dönemlerinde farklı biçimlerde kullanıldı. Afyonkarahisar Akroenos, Bilecik Belekoma, Bitlis Bedlis, Elazığ Harput ve Erzurum Theodosiopolis olarak kayıtlara geçti. Kastamonu Kastra Komnenon, Kırklareli Saranta Ekklisies ve Mardin ise Marde adıyla anılan şehirler arasında yer aldı.

Osmanlı döneminde adı şekillenen şehirler

Osmanlı hâkimiyetiyle birlikte bazı kentlerin isimleri bugünkü halini aldı. Ağrı uzun süre Karaköse adıyla bilinirken, Bingöl Çapakçur, Tunceli Dersim ve Yozgat ise Bozok ismiyle anıldı. Bu kentler, Osmanlı döneminde şekillenen adlarıyla Cumhuriyet’e taşındı.

Antik çağdan bugüne değişen şehir adları

· Adana → Adanos (Antik Çağ, Roma)

· Adıyaman → Perre (Helenistik, Roma)

· Afyonkarahisar → Akroenos (Bizans)

· Ağrı → Karaköse (Osmanlı)

· Aksaray → Garsaura / Archelais (Helenistik, Roma)

· Amasya → Amaseia (Helenistik, Roma, Bizans)

· Ankara → Ankyra (Frig, Roma, Bizans)

· Antalya → Attaleia (Helenistik, Roma, Bizans)

· Artvin → Çoruh (Antik Çağ, Orta Çağ)

· Aydın → Tralleis (Helenistik, Roma)

· Balıkesir → Kyzikos (Antik Yunan, Roma)

· Bilecik → Belekoma (Bizans)

· Bingöl → Çapakçur (Osmanlı)

· Bitlis → Bedlis (Orta Çağ)

· Bolu → Bithynium (Roma, Bizans)

· Burdur → Polydorion (Roma)

· Bursa → Prusa (Helenistik, Roma, Bizans)

· Çanakkale → Dardanelles / Hellespont (Antik Yunan, Roma)

· Çankırı → Gangra (Roma)

· Çorum → Niconia (Roma)

· Denizli → Laodikeia (Helenistik, Roma)

· Diyarbakır → Amida (Roma, Bizans)

· Edirne → Hadrianopolis (Roma, Bizans)

· Elazığ → Harput (Orta Çağ, Selçuklu)

· Erzincan → Aziris (Antik Çağ)

· Erzurum → Theodosiopolis (Roma, Bizans)

· Eskişehir → Dorylaion (Roma, Bizans)

· Gaziantep → Aintab (Roma, İslam, Osmanlı)

· Giresun → Kerasous (Antik Yunan, Roma)

· Hatay → Antiokheia (Helenistik, Roma, Bizans)

· Isparta → Baris (Roma)

· İstanbul → Byzantion / Konstantinopolis (Antik Yunan, Roma, Bizans)

· İzmir → Smyrna (Antik Yunan, Roma, Bizans)

· Kahramanmaraş → Germanikeia (Roma, Bizans)

· Karaman → Laranda (Helenistik, Roma, Bizans)

· Kars → Karsak (Orta Çağ)

· Kastamonu → Kastra Komnenon (Bizans)

· Kayseri → Caesarea (Roma, Bizans)

· Kırklareli → Saranta Ekklisies (Bizans)

· Kırşehir → Macissus (Roma, Bizans)

· Kocaeli → Nicomedia (Roma, Bizans)

· Konya → Ikonion (Roma, Bizans, Selçuklu)

· Kütahya → Kotyaion (Roma, Bizans)

· Malatya → Melitene (Roma, Bizans)

· Manisa → Magnesia (Antik Yunan, Roma)

· Mardin → Marde (Süryani, Orta Çağ)

· Mersin → Zephyrion (Antik Çağ, Roma)

· Muğla → Mobolla (Karya, Roma)

· Nevşehir → Nyssa (Roma, Bizans)

· Niğde → Nakita (Antik Çağ)

· Ordu → Kotyora (Antik Yunan)

· Rize → Rhizaion (Roma, Bizans)

· Samsun → Amisos (Antik Yunan, Roma)

· Siirt → Saird (Süryani, Orta Çağ)

· Sinop → Sinope (Antik Yunan, Roma)

· Sivas → Sebasteia (Roma, Bizans)

· Şanlıurfa → Edessa (Helenistik, Roma, Bizans)

· Tekirdağ → Rhaedestos (Bizans)

· Tokat → Comana (Helenistik, Roma)

· Trabzon → Trapezus (Antik Yunan, Roma, Bizans)

· Tunceli → Dersim (Osmanlı)

· Van → Tushpa (Urartu)

· Yozgat → Bozok (Osmanlı)

· Zonguldak → Sandraka (Antik Çağ)