Türk basınında yer alan haberlerde, önümüzdeki yıldan itibaren vatandaşlık maaşı uygulamasına geçileceği öne sürülürken, yetkililerden bu konuda henüz resmi bir açıklama gelmedi.
“Vatandaşlık maaşı”, bir ülkenin vatandaşlarına hiçbir karşılık beklemeden düzenli gelir sağlaması anlamına geliyor. Dünyada bugüne kadar tüm vatandaşlara koşulsuz maaş veren bir model uygulanmadı ancak farklı ülkelerde çeşitli pilot projeler deneniyor.
Cumhurbaşkanlığı Programındaki İfade Tartışmayı Alevlendirdi
Türkiye’de iddiaların temelinde, 30 Ekim’de yayımlanan Cumhurbaşkanlığı 2026 Programı yer alıyor. Programda yer alan, “Sosyal yardım sistemi gözden geçirilecek, işgücüne katılıma mani olmayacak şekilde aile odaklı ve fert başına asgari geliri garanti edecek şekilde yeniden kurgulanacaktır” ifadeleri, “vatandaşlık maaşı başlıyor” yorumlarına neden oldu.
Ancak aynı ifadelerin 2024 ve 2025 programlarında da yer aldığı, buna rağmen somut bir uygulamaya geçilmediği biliniyor. Programlarda bu politika için yalnızca “mevzuat, teknik altyapı, analiz ve raporlama çalışmaları” öngörülüyor. Projenin sorumlusu ise Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı olarak belirtilmiş durumda. Bakanlık, şu ana kadar konuya dair bir açıklama yapmadı.
Seçim Vaatlerinde Yer Almıştı
“Aile Bazlı Vatandaşlık Maaşı” uygulaması, iktidar partisi AK Parti’nin 2023 seçim beyannamesinde yer alan vaatler arasındaydı. Beyannamede, “Geliri asgari ücretin altında kalan her hanenin üstünün devlet tarafından tamamlanacağı” belirtilmişti.
Bu kapsamda, hane gelirinin belirli bir seviyenin altına düşmesi durumunda destek verilmesi planlanıyordu.
Uzmanlardan Farklı Değerlendirmeler
Kocaeli Üniversitesi’nden Prof. Aziz Çelik, artan yoksulluk nedeniyle hükümetin böyle bir modeli yeniden gündemine almış olabileceğini ifade ediyor. Prof. Çelik, 2006 yılında benzer bir planın değerlendirildiğini ancak hayata geçirilmediğini hatırlatarak, “Asgari ücretin makul belirlenmesi durumunda desteğin buna endekslenmesi en doğrusu olur” görüşünü paylaşıyor.
Ankara Üniversitesi’nden Doç. Dr. Emel Memiş ise, sistemin nasıl işleyeceğine dair birçok sorunun yanıtlanmadığını vurguluyor. Hane yapılarının farklılığı, gelir ölçüm yöntemleri, ödemenin düzenli mi düzensiz mi olacağı ve eşdeğer hane büyüklüğü gibi kriterlerin açıklığa kavuşmadığını belirtiyor.
Maliyeti Ne Olur? Bütçeye Yansıması Tartışılıyor
TÜİK verilerine göre Türkiye’de hanelerin yaklaşık %35’i 2024 yılında asgari ücretten daha düşük gelir elde etti. Bu hanelerin gelirini asgari ücret seviyesine tamamlamanın, 2024 verilerine göre yaklaşık 586 milyar TL gerektirdiği hesaplandı. Prof. Aziz Çelik, bu tutarın 2026 için yaklaşık 1,5 trilyon TL civarında olacağını tahmin ediyor.
Bu miktar, merkezi yönetim bütçesinin %5’inden fazlasına karşılık geliyor. Ekonomi uzmanları, böyle bir kaynağın ancak sosyal politika önceliklerinin yeniden belirlenmesi ve düşük faizli borçlanma stratejileriyle mümkün olabileceğini belirtiyor.
Toplumsal Cinsiyet Etkisi: Kadınlar İçin Riskler Var mı?
Türkiye’de kadınların yalnızca %36,5’i işgücüne katılıyor. Doç. Dr. Memiş’e göre, gelir desteği programları hane içindeki gelir dağılımı eşitsizliklerini derinleştirme riski barındırıyor. Nakit desteğin hane içinde kontrol edilmesi, kadınların ekonomik bağımsızlığına doğrudan yansımayabilir. Ayrıca kadınların istihdamdan uzaklaşması ve bakım yükünün artması ihtimali de uzmanların dikkat çektiği noktalar arasında.
Dünyada Uygulanan Modeller
Bugüne kadar hiçbir ülke tüm nüfusu kapsayan tam anlamıyla koşulsuz vatandaşlık maaşını hayata geçirmedi. Ancak birçok ülke dar gelirli gruplara yönelik pilot projeler yürütüyor.
• Finlandiya, 2017’de 2 bin işsize 1,5 yıl boyunca 560 euro ödeme yaptı.
• İngiltere, düşük gelirli bireylere "Universal Credit" adı altında destek sağlıyor.
• İsviçre, vatandaşlık geliri için referanduma gitti ancak halkın %77’si öneriyi reddetti.
Uzmanlara göre Türkiye’de tartışılan model, evrensel vatandaşlık maaşından çok, “asgari gelir desteği” olarak tanımlanabilecek, yoksul hanelerin gelirinin belirli bir seviyeye tamamlanmasını öngören bir sistem.
Sistem Değişiyor mu, Değişmiyor mu?
Mevcut veriler, Türkiye’de 2026’da vatandaşlık maaşının hemen başlayacağına dair net bir adım bulunmadığını gösteriyor. Ancak sosyal yardım sisteminin köklü biçimde yenilenmesi, aile odaklı bir gelir desteği modelinin oluşturulması ve yoksullukla mücadelede yeni yöntemlerin gündemde olduğu anlaşılıyor.
